جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

---

گناه به معنی جرم و خطا ،فعلی است که انسان به اختیار آن را انجام می دهد. بسیاری از اندیشمندان علوم دینی به بحث و بررسی درباره گناه و چیستی آن پرداخته اند.امام محمد غزالی از متقدمین و علامه طباطبایی از متاخرین از جمله علمایی هستند که به بررسی مسئله گناه و عصیان پرداخته اند که ما این نظرات را بررسی دادیم. در این نوشتار سعی شده است با روش توصیفی_تحلیلی با رویکرد تطبیقی به گردآوری مطالب پرداخته شود. مجموع عقاید غزالی در خصوص گناه با نظر به آثارش این است که او گناه را مخالفت با امر الهی میداند ( خواه در ترک فعل و خواه در انجام آن) و ملاک اصلی برای معرفت گناهان را شرع بیان می کند و گناه را به منزله خوردنی مضر برای بدن مطرح می کند. علامه سید محمد حسین طباطبایی گناه را به معنای سرپیچی و عصیان طاعت می داند که فاعل آن موافقت یا مخالفت جنبه سود اجتماعی را در نظر نمی گیرد و بلکه گناه را آیینه شهوات فردی می داند. لذا فصل مشترک نظرات غزالی و علامه طباطبایی سرپیچی فاعل گناه از فرامین الهی است که موجب دور شدن انسان از هدف سعادت ابدی است؛ برخی تفاوت هاینظراتشان در این است که علامه مراتب و نتایجی برای فاعل گناه متصور شده اما غزالی در این خصوص سکوت کرده است بعلاوه غزالی عواملی برای بازدارندگی گناه لحاظ کرده که این عوامل در آثار علامه دیده نشده است.

هر یک از علامه طباطبایی و یاکوب اوکسکول با ابتنا واتکا بر واقعیات زیستی و تکوینی جانداران به نظریه پردازی در حوزه جهان ادراکی و انسان پرداخته اند . نظریه اعتباریات علامه طباطبایی و نظریه اومولت اوکسکول از این حیث در اهداف واجد همسانی ها و قرابت هایی است که بستری را مهیا می کند تا بتوان پاره ای امکانات و قابلیت های تئوریک را در نظریه علامه بسط و گسترش داد. ادراکات اعتباری ، تمهیدات ذهنی و ابزارهایی ادراکی است که تحت تاثیر نیاز های تکوینی و احساسات برآمده از آنها جعل و ساخته می شود . اومولت هم جهان است آن گونه که از سوی موجود زنده تحت تاثیر نیاز های جسمی برای او شکل می گیرد . این شکل گیری با ساز و کار تعریف (=اعتبار) حاصل می شود که در "چرخه کار کردی" و تعامل و تاثیر و تاثر متقابل محیط و فرایند تعریف حاصل می شود . آنچه محوراست ، جسمانیت و نیازهاست . توجه به واقعیت زیستی و نیازهای جسمی و تکوینی، توجه به تاثیر ابعاد غیرمعرفتی بر دستگاه ذهن و معرفت و پیوند میان جنبه مادی و ادراکی و معنایی ، توجه به معیار کارایی و مفید بودن به جای معیار صدق و کذب ، تاکید بروجوه سابجکتیو در اومولت و اعتباریات ، ربط و پیوند با واقعیات ازطریق جسمانیت در اوکسکول و از جهت خاستگاه تکوینی و غایت خارجی در اعتباریات در علامه از وجوه همسانی موجود میان ان دونظریه است . اما وجوه اختلاف عمده را باید در باور به ادراکات اعتباری ثابت دانست که علامه آنرا بر اساس احساسات و نیاز های نوعی و ثابت ، توجیه و تبیین می کند ولی اوکسکول ساز و کار دوسویه تاثیرپذیری از خارج و بازتعریف مدام ، جایی برای ثبات نمی گذارد. علاوه بر این در نظریه اوکسکول تفکیکی میان حقایق و اعتباریات ان گونه که در نظریه علامه می توان یافت ، به چشم نمی خورد.

در این‌ مقاله‌ عرفان‌ در سیر تحولی‌ و تطوری‌اش، از ابتدا تا قرن‌ نهم‌ قمری‌ بحث‌ و بررسی، و بر معنای‌ «معنویت‌گرایی» و «وجهة‌ الاهی» عرفان‌ که‌ منظور نظر صائب‌ و ثاقب‌ مرحوم‌ علا‌ مة‌ طباطبایی؛ در آثار و اثمار وجودی‌اش‌ بود، تکیه‌ و تأکید شده‌ است‌ که‌ او‌لاً‌ این‌ معنا در فطرت‌ آدمیان‌ و همة‌ ادیان‌ و مذاهب‌ و ملل‌ و نحل‌ موجود است‌ و ثانیاً‌ حقیقت‌ معنویت‌خواهی‌ و راه‌ و روش‌ نیل‌ به‌ آن‌ و شریعت‌ کاملی‌ که‌ موصل‌ و مؤ‌د‌ی‌ انسانِ‌ سالک‌ به‌ اوج‌ معنا و قلة‌ بلند کمال‌ و قرب‌ الاهی‌ است، در اسلام‌ ناب‌ متجلی‌ شده‌ است. از طرف‌ دیگر، «توحید» که‌ غایت‌ قصوی‌ و مقصد اَسنی‌ در عرفان‌ اصیل‌ اسلامی‌ و فوق‌ نگرش‌ کلامی‌ و فلسفی‌ است‌ و به‌ «توحید» حالی، شهودی‌ و ... می‌رسد، در حقیقت، باطن‌ همة‌ ساحت‌های‌ سه‌گانة‌ معارف‌ اسلامی‌ یعنی‌ عقیدتی، اخلاقی‌ و عرفانی، و فقهی‌ و شرعی‌ است‌ و «انسان‌ کامل»، همانا انسان‌ موحد ناب‌ است‌ و توحید، فنا در ذات‌ الاهی، فنای‌ ذاتی، صفاتی‌ و افعالی‌ خواهد بود که‌ مرحوم‌ علا‌ مه‌ در رسالة‌ التوحید به‌ نحو احسن‌ و اکمل، وحدت‌ حقة‌ حقیقیه‌ را تبیین، آن‌گاه‌ اسما و مراتب‌ اسمای‌ حسنای‌ الاهی‌ را نیز در رسالة‌ الاسمأ ترسیم‌ و تصویر کرده‌ است. به‌ هر حال، نویسنده، کاربرد چهارم‌ یعنی‌ «معنویت‌ مداری» و وجهة‌ الاهی‌ عرفان‌ را عمق‌ اندیشه‌های‌ عرفانی‌ علا‌ مه‌ و «توحید ناب» را اوج‌ تکامل‌ عرفانی‌ و خلاصه‌ و عصارة‌ عمیق‌ و شگرف‌ و شگفت‌ اسلام‌ ناب‌ برمی‌شمارد که‌ مختص‌ فرهنگ‌ و شریعت‌ و معارف‌ اسلام‌ ناب‌ است‌ و دیگر هیچ.

چکیدهمحمد عماره، اندیشمند معاصر مصری در کتاب راه بیداری اسلامیدر ابتدا به ظرفیت های عظیم مادی و معنوی جهان اسلام و تمدنش اشاره کرده و سوالی را طرح نموده که با این امکانات و ظرفیت ها و تمدن غنی چرا و چگونه شدکه مسلمانان وارد عقب گرد و جمود شدند و دیگران از آنان پیشی گرفتند؟ در پاسخ به این سوال ابتدا به استفاده استعمار از جهل و غفلت مسلمانان اشاره کرده و به صورت ریشه ای به مسئله پرداخته و با تعریف صحیح اصطلاحاتی چون امت، عربیّت و هویت به دروازه هایی از عقب ماندگی که مسلمانان وارد آن شدند مثل عدم توازن بین اسلام و عربیّت، عدالت و انصاف، بسته شدن باب اجتهاد، وابستگی حاکمان به غرب و... اشاره کرده و بعد از آن به برجسته ترین جنبش ها و شخصیت های مطرح تأثیر گذار این عرصه پرداخته و مورد نقد و بررسی قرار داده: ۱- در شبه جزیره عربستان وهابیت توسط محمد بن عبد الوهاب که پیرو افکار احمد حنبل و ابن تیمیه بودند که به سلفی گری در دین پرداختند. ۲- در الجزایر جنبش اخوت سنوسی توسط محمد بن علی سنوسی که دارای خاستگاه تصوف، اشراق و ایجاد خانقاه ها بودند و در مقابل استعمار غرب قرار گرفتند.۳- در سودان احمد سودانی به دروغ ادعای مهدویت نمود و عده ای را گرد خود جمع کرد.۴- در مصر جنبش جامعه اسلامی که بیشترگرد رهبران دینی چون سید جمال، محمد عبده و عبدالرحمن کواکبی می چرخید که یک جنبش مردمی جدای از حکومت و بر پایه سلفی گری که همراه با آینده نگری عقلی همراه بود.۵- در مصر، جنبش اخوان المسلمین که حسن البنا آن را پایه گذاری کرد و شعار مقابله با غربگرایی سرداد. ۶- در هند جنبش جماعت اسلامی که رهبریش با گاندی شروع شده و با تفکرات مودودی که حکم به تکفیر جامعه غیر دینی می داد همراه بود۷ - در مصر جنش افراطی الرفض که با پیروی از تفکرات قدمایی چون ابن تیمیه و ابن قیّم و معاصرانی چون مودودی و سید قطب همراه بود که اینان پا را فراتر گذاشته و حکم به تکفیر کل جامعه و امت می دادند. راهکاری که عماره ارائه داده این است که امت اسلامی به جای پرداختن به جزئیات و فروع که اختلاف در آنها امری طبیعی است به اصول مشترک بپردازند. نتیجه مطلوب این است که هر کدام از این گروه ها به آنچه خود تنها دارند خوشحال نباشند و سرسختانه داشته های دیگران را محکوم نسازند. اگر اندیشه ها به هم نزدیک شود، گام های همگانی برداشته شود و تلاش ها از جانب همه گروه ها صورت گیرد، کشت بهتری صورت می گیرد، رشد و نمو سریع تر می شود و خسارت اندک می گردد.اما اندیشه های وی در رابطه با جهان بیداری اسلامی بیشتر بر اساس اندیشه های شهید مطهری و آیت الله خامنه ای نقد و علامه طباطبایی بررسی شده است. شهید مطهری از بین همه قهرمانان بیداری اسلامی و اصلاح گر به ترتیب سید جمال، محمد عبده و عبدالرحمن کواکبی را تأیید می کند که کارشان مکمل یکدیگر بوده و برخی را به خاطر بدعت هایی که در دین رواج دادند مردود دانسته زیرا آنان به جای اصلاح افساد کردند. شهید مطهری معتقد است که جنبش های اصلاح گر شیعی به مراتب بهتر و تأثیر گذار تر و موفق تر بودند که متأسفانه محمد عماره به آنها اشاره نکرده است. آیت الله خامنه ای نیز با یادآوری امید به صدق وعده ها ی الهی در یاری از دین خدا و عدم سوء ظن به وعده های الهی که در قرآن کریم آمده، اعتماد به نیروی امت اسلامی ، ایستادگی در مقابل دشمنان آشکار اسلام و قطع امید از دلسوزی های مزوّرانه آنان، آینده روشنی را برای جهان اسلام ترسیم می کند، علامه طبا طبایی نیز به جهانی بودن و همگانی بودن دعوت پیامبر(ص)... اشاره می کند.